ŁEMKOWIE
Grupa etniczna pochodzenia mieszanego, słowiańsko-bałkańskiego, zamieszkująca niegdyś Beskid Niski, wschodnią część Beskidu Sądeckiego i Bieszczady Zachodnie na obszarze Polski i na Słowacji.
Wraz z ościennymi Bojkami i Hucułami tworzyli oni tzw. społeczność Rusinów Karpackich (inaczej zwanych także 'Rusnakami'), - czyli wschodnich górali wyznania grekokatolickiego, którzy powszechnie, ale błędnie zaliczani są do narodu ukraińskiego.
HISTORIA I POCHODZENIE
Ślady obecności człowieka na terenie Beskidu Niskiego odnotowano już na początku XV stulecia. Przodkami Łemków byli m.in. Wołosi, - wysokogórscy pasterze pochodzenia starożytnobałkańskiego (iliryjsko-dackiego), którzy przywędrowali w polskie Karpaty m.in. szukając schronienia przed Turkami i Germanami najeżdżającymi Bałkany. W Polsce z biegiem czasu "przemieszali" się oni z miejscowymi Słowianami, i dali tym samym początek m.in. ŁEMKOWSKIEJ SPOŁECZNOŚCI etnicznej, która stała się niekwestionowanym symbolem osadnictwa w lokalnych Beskidach.
Ostateczny kres obecności Łemków w regionie położył szereg przymusowych wysiedleń po II wojnie światowej, a w szczególności tzw. "Akcja Wisła", zorganizowana przez Polskę Ludową w latach 1947-1950 (o czym wkrótce).
RODOWÓD ŁEMKÓW
Według badań genetycznych mt-DNA przeprowadzonych przed The Wayne State University w Detroit w Stanach Zjednoczonych, przedstawiciele narodu łemkowskiego są najbliżsi.. współczesnym Rumunom oraz Czechom.
Oznacza to, że ich wołoscy przodkowie musieli być przedewszystkim potomkami starożytnych Daków (od których wywodzą się dzisiejsi Rumuni i Mołdawianie), a w mniejszym stopniu Ilirów, od których, w dużej mierze pochodzą dynarskie narody Bałkanów Zachodnich.
Jednak o wiele bardziej zastanawiący jest słowiański komponent ich łemkowskiej genetyki.
Czesi i Słowacy wydają się być o wiele bliżej spokrewnieni z Łemkami niż społeczność Ukraińców, do których tak często, i nie od dzisiaj zalicza się rdzenną ludność 'Łemkowyny'.
Choć język łemkowski brzmi jak kompozycja języka polskiego, słowackiego i ukraińskiego, sąsiadami Łemków nigdy nie byli Ukraińcy.
Od strony północnej i zachodniej graniczyli oni bowiem z Polakami, od południa - ze Słowakami, od wschodu - z bieszczadzkimi Bojkami.
W ciągu swojej kilkuwiekowej historii osadnictwa w Beskidach, Łemkowie nie mieli więc zbyt wielu okazji do asymilacji z rusińskimi Słowianami. Za to przez kilka stuleci żyli i funkcjonowali pośród Słowian zachodnich, i to oni, przemieszani z wędrownymi pasterzami z Bałkanów, wydają się być ich PRAWDOPODOBNĄ, i potwierdzoną naukowo tożsamością genetyczną . Nie można jednak całkowicie wykluczyć ukraińskich korzeni u wszystkich dawnych mieszkańców Karpat Środkowych.
RELIGIA
Większość Łemków praktykowała grecki odłam Katolicyzmu, który zastąpił im dawne Prawosławie.
Uznawali więc zwierzchnictwo papieża w Watykanie, lecz zachowali swój pierwotny - rusiński charakter, oraz wschodnie obyczaje.
Uroczystości odbywały się w skromnych cerkiewkach, które po wojnie zostały zburzone, bądź przemianowane na kościoły rzymskokatolickie dla ludności polskiej.
ŻYCIE CODZIENNE
Łemkowie zamieszkiwali w drewnianych chatach zwanych "chyżami" i trudnili się przedewszystkim uprawą roli na niewielkich, przydomowych poletkach.
Wysiewali zboża różnego gatunku, z których wypiekali chleby, głównie jęczmienne, a na ich stołach gościły też sery czy placki owsiane, jak i dania z kapusty. Mięso, jako rarytas, spożywano przedewszystkim w święta.
Łemkowie byli społecznością dość ubogą i odizolowaną od ościennych cywilizacji. Zamieszkiwali oni niewielkie, górskie wsie u podnóża Beskidów Środkowych, i z reguły nie wychylali się poza ich granice. Miastami w których odnotowano ich obecność byłym m.in. pobliskie Tylicz, Krynica, czy Gorlice.
Oprócz rolnictwa utrzymywali się oni z pracy w lesie, m.in. przy wyrębie drzewa, oraz na tartaku. Niektórzy z nich trudnili się też tkactwem i wyprzędzaniem wełny.
Odzież wyszywano w domach.
Mężczyźni upodobali sobie białe koszule, skórzane czapki i kapelusze, oraz grube, wełniane płaszcze ciemnego koloru.
Kobiety zakładały sukienki w stonowanych odcieniach, często z regionalnymi wzorami, oraz skromną biżuterię.
Moda łemkowska charakteryzowała się wpływami folkloru słowackiego, węgierskiego i polskiego, - a przedewszystkim sądecką i podhalańską góralszczyzną.
NAZWISKA
Wiekszość Łemków posiadała nazwiska zbliżone brzmieniowo do ukraińskich. Najpopularniejsze z nich to; Rusyn, Prystasz, Mielnyk czy też Popowycz.
Inna grupę stanowiły potoczne Warna, Dziubak, Kowal, Kowalczyk.
Niektóre nazwiska wydawały się także "polsko brzmiące", bo zakończone na "ski". W rzeczywistości oznaczały one przymiotniki określające imię ojca, bądź miejscowość, z której wywodziła się rodzina.
Np. Szlachtowski - od wsi Szlachtowa
Krynicki - od miasta Krynica
Iwanicki od Iwana
WYSIEDLENIE Z OJCZYZNY
W latach 1944-1946 na polecenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i ZSRR, ok. 60% ludności pochodzenia łemkowskiego przesiedlono na wschód, do radzieckiej wówczas Ukrainy.
W latach 1947-1950 odbyła się tzw. "Akcja Wisła", w ramach której, z Beskidów Środkowych oraz Wschodnich wysiedlono pozostałą część Łemków osadzając ich na poniemieckich "Ziemiach Odzyskanych". Działania te zostały zorganizowane przez polskie struktury Państwa Ludowego, m.in. ze względu na uczestnictwo niektórych "Rusinów" w ukraińskiej organizacji UPA (w rzeczywistości nielicznych). Jednak główną przyczyną tak radykalnych kroków ówczesnej władzy było usunięcie wszystkich narodów pochodzenia ukraińskiego i rusińskiego z obszaru Karpat powojennej Polski.
Wsie wyludniły się, drewniane, regionalne budownictwo zrównano z ziemią, a pola uprawne ponownie zarosły lasem i dziką roślinnością. Tętniące niegdyś życiem lokalne miejscowości - ucichły. I jedynie do niektórych z nich, na miejsce ich dawnych mieszkańców sprowadzono następnie nowych osadników - Polaków.
LICZEBNOŚĆ
Współcześnie ok. 10 500 mieszkańców Polski identyfikuje się jako "Łemkowie", zamieszkując zachód kraju, Warmię i Mazury, oraz Pomorze. Tylko nieliczni z nich mieli kiedykolwiek możliwość realnego powrotu na rodzimą "Łemkowszczyznę".
Najwięcej potomków autochtonów Beskidu Niskiego żyje dziś na Słowacji i na Ukrainie. Przyjmuje się, że całkowita populacja Łemków na całym świecie wynosi ok. 80 tys osób.
ZNANI ŁEMKOWIE:
EMILIAN CZYRNIAŃSKI - XIX wieczny chemik, współzałożyciel Polskiej Akademii Umiejętności.
NIKIFOR KRYNICKI wł. Epifaniusz Dworniak - malarz prymitywista wywodzący się z Krynicy w Beskidzie Sądeckim. Jego matka była pochodzenia łemkowskiego (ojciec nieznany).
MAKSYM GORLICKI (SANDOWICZ) - kapłan prawosławny urodzony w Zdyni na obszarze Beskidu Niskiego.
ANDY WARHOL wł. Andrew Warhola - amerykański artysta, jeden z najważniejszych przedstawicieli pop-artu. Jego rodzice byli słowackimi Łemkami.
IGOR HERBUT - wokalista zespołu LemON, który niektóre swoje utwory wykonuje w języku łemkowskim.
